KENTİN
HAFIZASINA BİR ANIMSATMA – İZMİRDE YÜKSEK YAPILAR
İzmir de son yıllarda
tartışma konusu edilen ve aslında ortaya çıkan son halleri ile tartışmaya değer
yüksek yapı gelişmeleri kentin bu aşamaya geliş öyküsünün yazılmasına zemin
hazırlamakta. Ülkenin 1980 sonrası iktisadi, politik ve mekânsal değişimin bir
parçası olarak irdelenmesi ve değerlendirilmesi gereken bu öykü, kuşkusuz
dönemin diğer sosyal, siyasal ve kentsel gelişmelerinden bağımsız olarak ele
alınamaz. Konunun kentsel, mekânsal ve mimari boyutlarıyla derinlemesine
araştırılması, çözümlenmesi ve bu bağlamda gelinen aşamanın değerlendirilmesi
kent için önemli.
Bu anımsatmada çok
boyutlu sürecin, İzmir kentine dair yalnızca ve kısaca sorunlu kentsel projeler
ile yüksek yapılara dair planlı-plansız gelişmeler, yapılmış olan planlama çalışmaları
ve projeler kısmına değinilecektir.
İzmir
kentinde yapılan ilk yüksek yapılar
1980 lerin
ortalarında İzmirde ilk yüksek yapı kararı, dönemin iktisadi politikalarının
kente bir yansıması olarak ve turizmi teşvik uygulamaları sonunda ‘’İzmir
Gökdelenler Kenti Olacak’’ hevesi kapsamında Çankaya Gaziosmanpaşa Bulvarı
üzerinde Belediyenin mülkiyeti olan arsada yine belediyenin hissedar olarak
katıldığı bir şirket tarafından gerçekleştirilen Hilton Oteli için alınmıştır.
Bina 1980 lerin sonunda tamamlanmıştır. Aynı yıllarda Basmane Eski Garaj
alanında turizm amaçlı yüksek yapı Fransız mimar Parrat tarafından
projelendirilmiş, ruhsatsız olarak temel atılması aşamasında ortaya çıkan
sorunlar nedeniyle gerçekleştirilememiştir. Yine aynı yıllarda ikinci yüksek
yapı bir otel binası olarak Alsancakta yapılmıştır.
1989 yılında İzmir
Büyükşehir Belediyesi İzmir kentinin 1/25000 ölçekli Nazım İmar Planı
Revizyonunu yapmıştır. Bu planda kentin Bayraklı, Salhane, Halkapınar ve Liman
Arkası Bölge ile Alsancak Bölgesi Merkezi İş Alanı (MİA) olarak tanımlanır.
Özetle Ticaret, konut, turizm vb. işlevler bu bölgelerde yer alabilecektir.
Ancak plan kademelerinden 1/5000 ölçekli Nazım İmar Planı ve 1/1000 ölçekli Uygulama
İmar Planları bir bütün olarak hazırlanmaz. (İBŞB nin yapmış olduğu bu 1/25000
ölçekli Nazım İmar Planı Revizyonu, Büyükşehir Belediyelerinin 1/25000 ölçekli
Nazım İmar Planı yapma yetkisi bulunmadığı gerekçesi ile 2002 yılında Danıştay
tarafından iptal edilmiştir.)
1990
lı yıllara İzmir Kentinin Kabus Yılları denebilir.
1990 lı yıllar İzmir
Kenti için önerilen ve bir bölümü inşaat aşamasına getirilmiş olan çok önemli
kentsel problemler yaratacak projelerin tartışıldığı, büyük kent
mücadelelerinin yapıldığı ve bu çok büyük yanlışlıkların bir bölümünün ancak
yargı kararlarıyla önlenebildiği, diğer yandan kentin her bölgesinde parsel
ölçeğinde yüksek yapı kararlarının alındığı kabus yılları olmuştur denebilir.
Söz
konusu proje ve kararlar ile uygulamalardan öne çıkanların bazıları; Konak
Alanında Galleria adında Alışveriş Merkezi Binası, İzmir Çeşme Otoyolunun
İkiztepeler, Konak, Alsancak, Halkapınar, Bornova Kent İçi Geçişi (KORDON
YOLU), Basmane Garının çatısını yırtarak Fevzipaşa Caddesi Üzerinden Konak
Alanına ve alanı diyagonal geçerek Bahribaba Parkına ulaşan Hafif Raylı Sistem
Viadüğü, İzmir Körfez Köprüsü, Havagazı Fabrikası arsası, Üçkuyular Eski
Troleybüs Deposu arsası, Eski İtfaiye Binası arsası, Bayramyeri Pazaryeri
arsası vb. Belediye Mülkiyetindeki kamu arsalarının satışı girişimi, Basmane
Eski Garaj alanının satışı, Elektrik Fabrikasının sökülüp yıkılması, Çiğli
Mavişehir bitişiğindeki hazine arazilerinin (ballı takas olarak adlandırılan)
takas girişimi, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından alınmış
çok sayıda tarihi sit, doğal sit ve tek yapı ölçeğinde kültür varlığı tescil kararlarının iptal girişimleri, Bucada
hazine arazilerinin bazı vakıflara tahsis girişimi, İnciraltı lagününde Turizm
Merkezi planı, İnciraltında Mevzi Plan onamaları gibi, bir kısmı merkezi
yönetimin bir kısmı yerel yönetimin, bir kısmı da her iki idari yapının ortak
öneri ve girişimi olan projeler kentin tartışma gündemlerini oluşturmuştur. Kentte yerel yönetim ve meslek kuruluşları,
diğer kurumlar arasında gerilimli tartışmalar yaşanmıştır. Örneğin yerel
yönetim bütün koruma kurulu kararlarını iptal yolunda davalar açmıştır.
Özetle
değinilen her bir proje ve girişimin tek tek ayrıntılı öykülerinin yazılmasında
İzmir kentinin kentsel gelişme sürecinin bir kesiti olması ve Mimarlar Odası ve
diğer meslek odaları öncülüğünde kentlilerin kentine sahip çıkma bilinci
açısından çok büyük yararı olacağı söylenebilir.
Parsel
ölçeğinde yüksek yapı kararları;
Doksanlı yılların
ortalarına gelindiğinde 89 Nazım Plan revizyonunda MİA olarak tanımlanan
bölgelerde talep eden parsellerin imar planları, Revizyon Nazım İmar Planı esas
alınarak parsel ölçeğinde değerlendirilip E:2.5, E:3 gibi yoğunluk kararları ve
hmax: (yükseklik) serbest ve çekme mesafeleri verilerek oluşturulan yapılaşma
kararları yine parsel ölçeğinde alınmaktadır. Bayraklı Salhane Liman arkası bölgenin
bu anlayışla geliştirilmesi hedeflenir. Belediyenin mülkiyetindeki Eski Mezbaha
alanı iki ayrı parsel olarak bu çerçevede ihale ile satılır. Bölgede ilk yüksek
yapı olan Tepekule Kongre Merkezi bu süreçte inşa edilmiş, kıyıya yakın
Altınyol üzerinde bir başka yüksek yapının inşaatı başlamıştır.
Aynı yıllarda
Belediye Meclisinde alınmış olan otopark yönetmeliği teşvik kararı kapsamında konut
yapılarında kendi gereksiniminin en az üç katı, iş yeri yapılarında en az bir
katı fazla otopark yapmak koşulu ile talep eden parsellere yüksek yapı izinleri
verilmiştir.
Çankaya ve Alsancak
bölgesine günümüzde görülen yüksek yapılar bu karar kapsamında parsel ölçeğinde
plan değişiklikleri ile gerçekleşmiştir. Zemin katları ticaret, sonraki ilk 4-5
katı otopark olarak neredeyse parselin tamamına inşaat izni verilerek ve üst
katları konut ya da işyeri olarak yapılmışlardır. İnciraltı bölgesinde mevzi
plan kararı kapsamında otel olarak bir yüksek yapı ve AVM yapılmıştır.
Çoğunluğu işlevini
tamamlamış eski endüstri yapıları ve bu yapıların büyük parsellerinden oluşan
Turan, Salhane, Liman Arkası bölgenin, Turan kesiminde Petrol Ofisi, Turyağ
alanlarının, Salhane kesiminde Piyale, Kula Mensucat, Tekel, İş Bankası, Eski
Mezbaha alanlarının, Liman arkası kesiminde Şark Sanayi, Tariş, DDY alanlarının
ve Havagazı Fabrika alanının parsel ölçeğinde ve ayrı ayrı mevzi plan talepleri
gündeme gelmektedir. (Havagazı Fabrikası alanı bu çerçevede diğer birçok
belediye mülkü ile birlikte satışa çıkarılmıştır.)
Havagazı ve Elektrik
Fabrikalarının makine ve donanımları bu süreçte sökülmüş, satılmış, bu nedenle
binaları da büyük oranda tahrip edilmiştir.
Bu aşamada Mimarlar
Odası İzmir Şubesinin başvurusu üzerine İzmir 1 Numaralı Kültür ve Tabiat
Varlıklarını Koruma Kurulu, Liman arkası bölgede Havagazı Fabrikasını, Elektrik
Fabrikasını, Şark Sanayi tekstil Fabrikasını, Sümerbank Fabrikasını, bazı
antrepoları, DDY yapılarını korunması gerekli Endüstri Mirası Yapılar olarak
tescil etmiş, bölgedeki çok sayıda sivil mimarlık örneği yapı da kültür mirası
kapsamında tescil edilmiştir. İzmir BŞB si bu tescil kararının iptali için dava
açmış ancak yargı iptal talebini reddetmiş tescil kararları korunmuştur.
KTVK Kurulu
tarafından alınmış tescil kararları sonucunda Liman Arkası bölgede farklı
farklı mülkiyetler için farklı zamanlarda parsel ölçeğinde alınmaya çalışılan yüksek
yapılaşma öngören plan kararları uygulanamaz hale gelmiştir.
1999
Yerel seçimleri;
İzmir kentinde, yukarıda
bir bölümüne özetle değinilen ve çoğu yargı kararları ile planlama ilkelerine,
şehircilik bilimine, kamu yararına aykırı bulunarak iptal edildiği için yarım
kalmış projeler nedeniyle, birikmiş olan büyük kentsel sorunların yaşandığı
süreç sonunda, 1999 yılı Mart ayında Yerel seçimler yapılmış ve İzmir Büyükşehir
Belediye Başkanlığına Ahmet Piriştina
seçilmiştir.
Yazıda özetlenmeye
çalışılan 80-90 lı yılların yanlış kentsel projeleri ve yüksek yapılaşma
talepleri ile aynı eğilimlerin sürme beklentisi Piriştina dönemine de yansımıştır. Ancak örneğin yol yapılması
amacıyla doldurulan, bütün kordon boyunca insan yüksekliğini aşan ve denizle
kentin ilişkisini koparan taş-toprak dolgu yığını gibi gerek yarım kalmış kentsel
projelerin gerekse taleplerin bir plan bütünlüğü içinde ele alınması ve bu
kapsamda değerlendirilmesi, yönetilmesi politikaları oluşturulmuştur.
Planlamaya dair, Ulaşıma dair, yeşil alanlara dair, kültüre dair, kentin
yeniden kıyı ve denizle ilişkisinin kurulmasına dair politikalar kapsamında
temel stratejiler belirlenmiştir.
Piriştina
döneminde İzmir Kenti mekansal gelişme ve koruma alanlarına yönelik belirlenen temel
stratejiler;
.
İzmir’de kentsel kimliğin korunması ve geliştirilmesi
.
Kentin kimliğini oluşturan tarihi alan ve mimari-kentsel ögelerin korunması ve
geliştirilmesi
.
Kentin kimliğine katkı yapacak mekânsal düzenlemelerin geliştirilmesi ve
uygulanması
.
Körfez kentinde kıyıların rekreasyon amaçlı geliştirilmesi düzenlenmesi
.
Merkez alanda ve kıyıda yaya kullanımına dair düzenlemelere öncelik verilmesi
.
Kentin doğal alan ve ortamlarının, su havzalarının, tarım ve orman alanlarının
korunması
.
Belediye bünyesinde Tarihsel Çevre ve Kültür Varlıkları Müdürlüğü kurularak
korumaya kurumsal bir nitelik kazandırılması.
.
Kent içi ulaşımın bütünleştirilmesi ve raylı sistemlerin geliştirilmesi.
Bu stratejiler
kapsamında 1999-2004 yıllarında uygulanan proğramların bazıları;
Kentin
yeniden Denizle Buluşturulması Proğramı;
Konak alanı
Düzenlemesi, Pasaport Düzenlemesi ve seyir terasları, Kordon rekreasyon Alanı
düzenlemesi, Meles deltası, Bayraklı ve Bostanlı Rekreasyon alanları
düzenlemeleri gerçekleştirilmiş İzmir kenti denizle buluşturulmuştur. Doğal
Yaşam Parkı Konsepti oluşturulmuştur.
Kültür
Proğramları; A.A. Saygun Sanat Merkezi, İzmir
Sanat Merkezi, Eski İtfaiye Binasının Kent Arşivi Müzesi Olarak Restorasyonu,
Arkeolojik kazıların desteklenmesi, Koruma Kurulu tescil Kararlarına katılım, Sayaç
Atölyesi Restorasyonu, Bornova Murat köşkü Restorasyonu, Alsancak Göztepe Sokak
sağlıklaştırma uygulamaları vb. Okulların bakım, onarım ve restorasyonları
yapılmış, Tarihsel Çevre ve Kültür Varlıkları Müdürlüğü kurulmuştur. Tarihi Çevrede
Koruma Ödülleri proğramı başlatılır.
İzmir
Kenti Bütünleşik Ulaşım Proğramı; Deniz Ulaşımı
Devralınmış, İzdeniz işletmesi kurulmuş, Alsancak İskelesi Yapılmış, DDY+ İzban
Banliyö Hattı Projesi, Metro, Otobüs filosu ve ulaşım türlerinin
bütünleştirilmesi çalışmaları yapılmıştır.
İzmir
Yeni Kent Merkezi 1/5000 ölçekli Nazım İmar Planı;
İzmir
Liman Bölgesi Kentsel Tasarım Uluslararası Fikir Yarışması
Yukarıda özetle
değinilen ve Turan, Bayraklı, Salhane, Liman Arkası Bölgeyi içeren bölümünde, eski
endüstri yapılarının işlevini tamamlamış olması ile oluşan gelişmeler,
eğilimler ve taleplerin plan bütünlüğünde yönetilmesi politikası
benimsenmiştir. Bu politikanın uygulanması ve planlama sürecine katkı sağlamak
amacıyla İzmir Liman Bölgesi Kentsel
Tasarım Uluslararası Fikir Yarışması gerçekleştirilmiştir. Yarışma
şartnamesinde;
Bu yarışmanın amacı, İzmir Liman bölgesindeki
kentsel mekan ve mimari karakterin geliştirilmesinde yararlanılacak fikirler
elde etmek, kente daha çağdaş bir imaj kazandırmak ve İzmir'in gelişen
uluslararası statüsü içinde liman bölgesinde yeni bir kent merkezi
oluşturmaktır.
Yarışmadan Büyükşehir Belediyesi'nin beklentisi
gerek planlama yeteneği gerekse fiziksel cazibesinin vereceği ilhamla, gelişme
için güçlü bir inisiyatif elde etmektir. Böylelikle yarışma alanı, zaman içinde
kentin yeni yüzünü yaratacak merkezi kentsel alan olacaktır. Burası bir iş,
ticaret, yönetim, kültür ve dinlence alanı olacaktır. Geliştirilmesi öngörülen
iki küçük alan dışında konut yerleşmeleri olmayacaktır.
Belediye'nin bir başka beklentisi ise yarışma alanında öngörülen gelişmenin ve
yapı faaliyetlerinin eski kentin merkezindeki baskıları azaltacağı ve
böylelikle korunmasına katkıda bulunacağı doğrultusundadır. Yeni
projelerin, 21 inci yüzyıl İzmir'i için bir bakıma bir üçüncü İzmir için,
tarihi kentin mevcut değerlerini olumsuzlamaksızın, bir karakter yaratması
beklenmektedir.
Yarışma sonunda Nazım
İmar Planı çalışmaları, ödül grubuna seçilen bütün projeler değerlendirilerek,
yarışmayı kazanan Avusturyalı Mimar Brandi, Prof.Dr. Doğan Kuban, Prof.Dr. Raci
Bademli danışmanlığında İBŞB planlama ekibince yürütülmüştür. Plan danışma
kurulu oluşturulmuş, danışma kurulunda Mimarlar Odası, Şehir Plancıları Odası,
Ticaret Odası, Sanayi Odası yer almışlar ve sürece sürekli olarak
katılmışlardır. 1/5000 ölçekli Nazım İmar Planı 2003 yılında onaylanmıştır.
Onaylanan Yeni Kent
Merkezi Planında özetle; alanda yüksek yapıların da yer alabileceği esneklikte,
Turan da eski endüstri tesislerini olduğu bölgeye Turizm, Ticaret işlevi
getirilmiş, KAKS:3.5, TAKS: 0.30-0.50, hmax: serbest ve 5000m2 den küçük parsel
oluşturulamayacağı, Salhane bölgesinde kıyıya en yakın imar adaları için Turizm, Ticaret işlevi ve TAKS:
0.20- 0.40, KAKS:3 , hmax: serbest ve 5000m2 den küçük parsel
oluşturulamayacağı, Manas bulvarı doğusunda kalan bölge MİA (Merkezi İş Alanı)
TAKS:0.30-0.50, KAKS:3.5, hmax serbest, bu alanda toplam alanın 1/3 ünden fazla
konut olamayacaktır, Liman arkası bölgede Şehitler caddesi-Liman caddesi arası
bölgeye Turizm, Ticaret işlevi getirilmiş, KAKS:3., TAKS: 0.30, hmax: serbest
ve 5000m2 den küçük parsel oluşturulamayacağı, Şehitler caddesi güneyinde Turizm,
Ticaret Kültür işlevi ve TAKS: 0.50 ve KAKS: 3 ve 3.5 , hmax: serbest ve 5000m2
den küçük parsel oluşturulamayacağı kararları getirilmiştir.
Planlama alanında
yapılacak yapıların dar cepheleri deniz yönünde olacaktır. Plan kararlarına
göre öngörülen yoğunluklar ile bu alanda isteyen yatırımcı binasını 8-14 kat
olarak da yapabilir. Bir başka ifadeyle bu planın kararlarında yüksek yapı
yapılması zorunlu değildir.
Liman arkası bölgede
yer alan ve endüstri arkeolojisi mirası olarak tescil edilmiş olan Havagazı
Fabrikası ve Elektrik Fabrikaları, Kültürel kullanım içeren özel proje alanı
olarak tanımlanmıştır. Aynı statüde koruma kararı bulunan Sümerbank Fabrikası
alanına kültürel kullanım olarak Özel Proje Alanı-Endüstri Arkeolojisi Müzesi
ve Kongre Merkezi-Eğitim kararı getirilmiştir.
Planın bir başka
kararı ve hedefi ise bu alanlarda daha alt ölçeklerde Kentsel Tasarım
Yarışmaları önerisidir. Bugüne kadar alanda bu konularda yarışma
düzenlenememiştir.
Yeni Kent Merkezi
Planı döneminin en önemli politikalarından birisi bu planla birlikte yüksek
yapıların bu bölge ile sınırlandırılmasıdır. İzmir kentinin diğer bölgelerinde
yüksek yapı yapılamayacağı politikası benimsenmiştir.
28
Mart 2004 tarihinde yapılan yerel seçimlerde yeniden İBŞB Başkanı seçilen Ahmet
Piriştina iki buçuk ay sonra 15 Haziran 2004 tarihinde vefat etmiştir.
2005 yılında Yeni
Kent Merkezi Planında; mülk sahiplerinin açtığı davalar sonucunda parsel ölçeğinde
minimum parsel kararını iptal eden yargı kararları kapsamında yeni düzenlemeler
ve talepler üzerine yoğunluk artışı getiren değişiklik yapılmış, bu değişiklik
dava konusu edilmiş, mahkeme yoğunluk artışı kararlarını uygun bulmayıp plan
değişikliğini iptal etmiştir. Yapılan yeni düzenlemeler ile Plan 2008 lerde yeniden
onaylanmıştır. Sonraki yıllarda Planda farklı tarihlerde değişiklikler yapılmış
bu süreç sonunda günümüze gelinmiştir.
Günümüzde
Yüksek Yapıların gelişmesi;
Günümüzde İBŞB
yönetimi tarafından, kendi dönemlerinde yeni yüksek yapı kararı verilmediği,
kent planlarında önceki yıllarda verilmiş yüksek yapı kararlarının ise süreceği
açıklamaları yapılmaktadır. Ancak İzmir Bornova Mansuroğlu mahallesinde 19.12.2008
tarih 2217 sayılı İBŞB meclis kararı ile yapılan plan değişikliğinde, h max.:
serbest kararı alınmıştır. Bu plan değişikliği sonucunda Ankara caddesi
üzerinde Bayraklı Tower inşa edilmiştir.
Yine İBŞ. Belediyesi
tarafından 2013 yılında onaylanan Alsancak-Kahramanlar 1/5000 ölçekli Nazım
İmar Planında; Çankaya, Alsancak bölgesinde 3000m2 parsel büyüklüğünü sağlama
koşulu ile yüksek yapı yapılabileceğine dair plan notu bulunmaktadır.
Nazım İmar Planında
yapılan düzenleme ile bir holdingin yüksek yapı yapabilmesi için kamuya ait mevcut
taşıt yolu imar adasına katılarak parsel 3000m2yi sağlar hale getirilmiştir. Bu
planın mahkeme tarafından iptal edilmesi sonucunda basına yansıyan yüksek yapı
yapılamamıştır, Planı mahkemenin iptal etmesine rağmen, 16.11.2015 tarihinde bu
Plan bir kez
daha onaylanarak yüksek yapı kararında ısrar edilmektedir.
Yine 2015 yılında
İBŞB tarafından yapılan, 1/5000 ölçekli Karabağlar Nazım Planında da ‘’hmax: serbest’’
kararı getirilerek yüksek yapılara olanak sağlanmaktadır. Bu uygulamalar
yapılmış olan açıklamayı geçersiz kılmaktadır. Bu örnekler çoğaltılabilir.
Merkezi
idarenin İzmir kentinde yüksek yapı planları
Çevre ve Şehircilik
Bakanlığı tarafındanda, Bostanlı Mavişehir, Bornova ve başka alanlarda plan
değişikli yapılarak yüksek yapılara olanak sağlanmaktadır. Onaylanan bu planlar
ile kentin bütün bölgelerinde yüksek yapılar ortaya çıkmaktadır.
Örneğin Mavişehirde
eski Emlak Bankası mülkiyetinden TOKİ mülkiyetine geçen ve TOKİ tarafından
satılan alanları kapsayan ve yürürlükte bulunan imar planlarında yüksekliği 2
kat olarak belirlenmiş alanları içeren imar adalarında, yoğunluğu artıran ve bina
yüksekliğini 32 kata çıkaran plan değişiklikleri yapılabilmektedir.
Diğer yandan yine
Merkezi İdare tarafından Mekansal Plan Yapım Yönetmeliğinde yapılan
tanımlamalar, Planlı Alanlar Tip İmar Yönetmeliğinde getirilen emsal harici
alanlar tanımı (son değişiklikte %30 ile sınırlanmış olsada) ve kat
yüksekliklerinin artırılması gibi değişiklikler ile Kent Planlarının öngördüğü
yapı yoğunlukları önemli oranda artırılmaktadır. Yapılar yükseldikçe bu oranlar
daha da artmaktadır. Bir anlamda İmar ve planlama mevzuatında yapılan bu değişikliklerle
yüksek yapılaşma teşvik edilmektedir denebilir.
Yukarıda çok kısaca
anlatılan planlama süreçleri sonucunda İzmir de yapılmış ve yapılmakta olan
yüksek yapıların mimari tasarımlarının eleştirisi ise, yeni yazıların konusu
olarak ele alınabilir. Kasım 2017
Hasan
Topal-Mimar
