CALÇADA'DAN DALGA'YA BİR FORM VE MEKAN ÖYKÜSÜ

CALÇADA'DAN DALGA'YA BİR FORM VE MEKAN ÖYKÜSÜ

Mozaik zemin/döşeme kaplaması uygarlık tarihinin erken evrelerinden günümüze kullanılagelmiş ve çok farklı teknik ve formlarda halen kullanımı sürmekte olan bir malzemedir. Antik çağlarda Anadolu kentleri zengin mozaik zemin döşeme kaplaması örneklerine sahiptir. Helenistik ve Roma dönemi zemin ve duvar mozaik kaplamalarının sıra dışı formlardaki örnekleri, özellikle Antakya ve Zeugma’da izlenebilmektedir.

Roma imparatorluğu coğrafyasının Asya, İberia, İtalya, Mora, Afrika vb. hemen bütün eyaletlerinde mozaik döşeme kaplaması tekniğinin kullanıldığı bilinmektedir. Portekiz de Lizbon kenti de bu Roma garnizonlarından biridir.

İzmir Çeşme-Alaçatı yerleşiminde 1838 yılında inşa edilen Kilise binasının avlusunda, devşirme yuvarlak siyah ve beyaz renkli taşlardan oluşan ve zikzak formunda mozaik döşeme kaplaması uygulanmıştır.

XIX. yüzyılda 1842 yılında Lizbon Castelo Sao Jorge Kışlası avlusu mahkumlar tarafında 4x4cm boyutlarında siyah ve beyaz renkli mozaik taşları ile zikzaklı formda döşenir. 

Castelo Sao Jorge Kışlası avlusundaki uygulamadan esinlenilerek 1848 yılında Lizbon Praça do Rossio/ Rossio Meydanı siyah ve beyaz mozaik taşların bu kez dalgalı formda döşenmesiyle kaplanır.

Uygulama Lizbonlulardan büyük beğeni almıştır. Calçada Portuquesa olarak tanımlanan dalga paternindeki mozaik kaplama Lizbonda kaldırımlarda ve kamu alanlarında uygulaması yaygınlaşarak devam eder. Günümüzde Lizbon kentinin simgeleri arasında yer almış, UNESCO Dünya Mirası Listesinde yer alması için çalışmalar sürdürülmektedir.
Calçada Portuquesa Dalgalı Form asıl ününü Güney Amerikada Portekiz sömürgesi olan Brezilyanın Rio de Janeiro kentinde uygulanması ile edinecektir. Dalga paterni mozaik zemin kaplaması 1906 yılında Rio’nun Copacabana plajı yolu olan Avenida Atlantica caddesi kaldırımında uygulanır. Yolun deniz tarafındaki kaldırımında dalga formu denize dik olarak yapılmıştır.

1970 lere gelindiğinde, dünya modern peyzaj mimarlığının öncülerinden peyzaj mimarı Roberto Burle Marx, Rio’da Copacabana Plaj caddesini kıyı ve deniz tarafı dahil 1972 yılında yeniden düzenler.

Calçada Portuques tekniğinden ve Dalga paterninin özgün formundan esinlenerek hazırladığı tasarımda, denize dik olan dalga formunu, kıyı yolu boyunca denize paralel olarak ve dalgaların eğriliğini genişleterek uygular. Uygulama Sau Paulo vb. diğer Brezilya kentlerinde de yaygınlaşacaktır.

Aynı yıllarda İspanya kentlerinde de dalga formunda kaldırım düzenlemeleri yaygınlaşacaktır. Alicante kenti Esplanade kıyı yolunda Akdenizin dalgalarını yansıtan dalgalı formda mozaik kaplaması, siyah ve beyaz yanına kırmızı mozaik eklenerek üç renk olarak uygulanır.

Günümüzde Aicante’nin kentinin kimliğini oluşturan simgeler arasında yerini almıştır.

İzmir de bir Akdeniz kıyı ve liman kentidir. Kıyı ve liman kentlerindeki mekânsal gelişmelerden etkilenmesi kaçınılmazdır. Dönemin İzmir Belediye başkanı 1959 yılında olasılıkla Rio de Jeneiro Copacabana Plaj yolundaki dalgalı formda kaldırım kaplamasından etkilenerek benzeri bir uygulamayı İzmir Kordonunda Pasaport İskelesi ile Gündoğdu Meydanı arasında uygular. Ancak İzmirdeki uygulama siyah, beyaz mozaik taş döşeme kaplaması değil, siyah ve beyaz çimento ile yapılan ve denize dik olarak konumlandırılan dalga formunda yerinde dökme mozaik zemin kaplaması şeklinde yapılmıştır.

Y.Mimar Erdinç Güder uygulama hakkında şu bilgileri yazmıştır.1959 yılında DGSA Mimarlık Bölümü’nden yüksek mimar olarak mezun olduktan sonra İzmir Belediyesi Fen işleri Müdürlüğü’nde işe başlamıştım. Müdürümüz merhum Sayın Harbi Hotan idi. Birkaç gün sonra elinde bir dergi ile geldi ve içinden bir sayfayı açarak büyük bir meydanı kaplayan, bir dalganın devamlılığını andıran oldukça büyük ebatta bir figürü veya deseni karo haline getirerek kullanılacak şekilde tasarlamamı istedi. Meydan Brezilya’da bir kentte idi. Epeyce uğraştıktan sonra bu figürü bir karonun dört kere yönünü değiştirerek ve bir dörtlü blok elde ederek çözdüm ve Sayın Hotan’a teslim ettim. Önce karo olarak yapılıp bir yerlerde kullanıldığını hatırlıyorum. O yılın sonunda askerlik görevimi yapmak üzere görevimden ayrıldım. Ödemiş doğumlu ve İzmir Atatürk Lisesi mezunu olmam nedeniyle sık sık İzmir’e gelip gitmekteydim. Halen de gitmekteyim. Gümrük’ten Gündoğdu’ya doğru uzanan deniz kenarı kaldırımının bu desen esas alınarak döşendiğini akraba, dost ve meslektaşlarım bana bildirdiler. Ben de bu haliyle döşendiğini, ancak uygulamanın karo halinde değil, desenin pirinç derzli dökme mozaik (siyah – beyaz) olarak yapıldığını gördüm. Egemimarlık 68- 2009/1

1980 lerde Gündoğdu Meydanı Alsancak Limanı arasında deniz tarafındaki kaldırım da benzer dalga formunda dökme mozaik ile kaplanır.

1997 yılında Kordon yol yapılmak amacıyla doldurulduğu için kıyı hattı değişmiş dalga formundaki kaldırımdan bir iz kalmamıştır. 2000 yılında yapılan Kordon kıyı düzenleme projesinde, dolgu nedeniyle yok olan dalga formundaki kaldırım, kıyının tarihsel bir referansı olarak Alsancak İskelesi ile yol arasında yaklaşık 30m. uzunluğunda yeniden inşa edilmiştir.

Pasaport Limanı 1990 lara kadar küçük tonajlı gemilere hizmet vermeyi sürdürmektedir. Liman işlevi nedeniyle Pasaport bölgesinin deniz tarafında büyük bölümünde kaldırım yoktur. Kaldırımın yapılması farklı dönem ve aşamalarda gerçekleşmiştir.

Pasapot olarak bilinen bölgenin tamamında, Piriştina döneminde yapılan kıyı düzenlemeleri kapsamında kaldırım ve üzerine dalga formundaki zemin kaplaması 2001 yılında yapılabilmiştir.

İlginç olan İzmir Kordonunda 1959 da yapılmış olan dalga formunda mozaik kaldırım kaplamasından. günümüze hiçbir özgün parça kalmamıştır. Kıyının Eski Gümrük binaları ve Pasapot iskelesi arasında Pasaport kesiminde bulunan dalga formundaki siyah beyaz dökme mozaik kaplama ise 2001 yılında yapılan uygulamanın yansımasıdır.

Hasan Topal - 3 Temmuz 2020