ERYTHRAİ ANTİK KENTİ

 

ERYTHRAİ ANTİK KENTİ 

BİR ANTİK KENTİ ve KÜLTÜR MİRASINI SAVUNMANIN ÖYKÜSÜ

 

Erythrai Antik Kenti; İzmir kentinin yaklaşık 60 km. batısında, Çeşme - Karaburun Yarımadası’nın merkezi konumunda ve günümüz Ildırı köyü sınırları içindedir. Arkeolojik kazıların bulguları bölgede erken Tunç çağından bu yana kesintisiz yerleşimin olduğunu göstermiştir. Antik ege dünyasının önemli bir kıyı ve liman kentidir. Fenikeliler ve mısırlılar ile deniz ticareti yaptıkları bilinmektedir. MÖ. IV. Yüzyılda Pers egemenliğine karşı özgürlük direnişini başlatan 12 İon kentinin oluşturduğu Panionion birliğinin kurucu kentlerinden biridir. MÖ. 133 yılında Roma döneminde de özgür kent statüsü kazanmıştır.

Erythrai sözcüğünün Yunanca’da “Kırmızı” anlamına gelen Erythros‘tan türediği kent toprağının kırmızı renginden dolayı Erythrai adının “Kızıl Kent” anlamında kullanıldığı sanılmaktadır.

1964-1982 yılları arasında Prof. Ekrem Akurgal tarafından yapılan kazılarda ortaya çıkarılan Athena Tapınağı ve Herakleion yapıları, Anadolu’daki en iyi İon Mimari düzenine sahip yapılardan kabul edilmektedir. Kent çevresi 4km.uzunluğunda savunma surları ile çevrilidir. Bütün antik çağ kentlerinde olduğu gibi yerleşme, tiyatro, agora, akropol ve nekropolden oluşmaktadır.

………………………….

1980 li yıllarda Yeşil Ildırı Yapı Kooperatifi adında bir yapı kooperatif kurulmuş ve kooperatif Ildırı köyü kuzey batısında Erythrai Antik Kenti Arkeolojik Sit alanı sınırları içinde bir araziyi satın almıştır. Kooperatifin kurucularının ve üyelerinin büyük çoğunluğu tarihçilerdir.

Kooperatif aldığı arazinin mevzi imar planlarını yaptırır ve inşaat yapmak üzere izin için İzmir 1 Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kuruluna başvurur. Kooperatifin başvurusu üzerinde Müze denetiminde Arkeolojik sondaj kazıları yapılır ve sondaj kazılarında Lahitler ve zengin arkeolojik buluntu ortaya çıkar. Alanda yapılan arkeolojik sondaj kazıları sonunda ortaya çıkan bu buluntular üzerine dönemin İzmir 1 nolu Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu 15.9.1988 tarihinde alanın derecesini I.derece Arkeolojik Sit Alanı olarak belirler.

Bu kararı beğenmeyen Kooperatif Kültür Varlıklarını Koruma Yüksek Kuruluna başvurur. Yüksek kurul 15.7.1989 da alanın yeniden III. derece Arkeolojik Sit Alanı olması tavsiyesi kararını alır. İzmir 1 nolu KTVK Kurulu bu tavsiye kararına uyarak 7.9.1989 tarihinde Arkeolojik Sit Alanının koruma derecesini I. dereceden III. dereceye düşürür.

İlginç olan açılmış olan bütün sondaj çukurlarında Erythrai tipi mezar lahitleri ve arkeolojik malzemeler bulunmuş, ortaya çıkan bu arkeolojik eserlere/bulgulara rağmen ilgililer tarafından inşaat yapımına olanak sağlayacak sit alanı derecesi değişikliği uygun görülebilmektedir.

Mimarlar Odası İzmir Şubesi 1991 yılında Ildırı’ya teknik gezi düzenlemiş, yaptığı basın açıklaması ile Erythrai Antik Kenti Arkeolojik Sit Sınırları içinde bir yapı kooperatifinin inşaat yapması için Alanın Sit derecesinin düşürülmesini eleştirmiştir.

İzleyen günlerde de Antik Kent sınırları içinde inşaat yapımına olanak tanıyan plan ve koruma kurulu kararların iptali için dava açmıştır. Dava hazırlığı sürecinde Prof. Dr. Arkeoloğ Ömer Özyiğit hoca çok değerli katkılarda bulunmuştur.

Mimarlar Odasının açmış olduğu Yeşil Ildırı Yapı Kooperatifin alanını içeren Sit Alanı derecesi düşürülme kararı ve şantiye binaları yapılması izni kararlarının iptali davasında mahkeme bilirkişi incelemesi kararı almıştır.

Bilirkişi olarak Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Arkeoloji Bölümü Öğretim Üyesi ve Ülkemizin ve Anadolu arkeolojisinin önde gelen bilim insanlarından Prof. Dr. Cevdet Bayburtluoğlu atanmıştır.

Mahkeme heyeti ve Bilirkişilerce alanda keşif yapılmış, keşif sırasında Prof Dr. Cevdet Bayburtluoğlu ve heyet sondaj çukurlarını tek tek dolaşmış, Bayburtluoğlu hoca adeta bir Erythrai arkeolojisi dersi niteliğinde, kentin tarihçesi, her bir lahit ve kentin Nekropol alanı hakkında açıklamalarda bulunmuştur.

Yine ilginç olan bir durum Yeşil Ildırı Yapı Kooperatifinin avukatı, Arkeoloji ve tarih konusunda çeşitli yayınları da bulunan Avukat Bilge Umar’dır. Mimarlar Odasının Avukatı ise ülkemizin önemli ve ilkeli hukukçularından Avukat sevgili Güney Dinç abimizdir.

Keşif sonunda Prof. Dr Cevdet Bayburtluoğlu hocanın hazırlamış olduğu Bilirkişi Raporu, gerçek bir bilim insanının, gerçek bir bilimsel raporu ve Erythrai’nin mekânsal yerleşimi, sınırları tarihçesi konusunda gelecek kuşaklara da ders niteliğinde bir belgedir.

Yargılama sonucunda Mahkeme, bilirkişi raporunu esas alarak Yeşil Ildırı Yapı Kooperatifinin inşaat yapmasına olanak sağlayan tescil derecesini düşüren Koruma Kurulu Kararını ve şantiye binalarına izin veren Koruma Kurulu Kararlarını iptal etmiş, Erythrai’nin Arkeolojik sit sınırlarının 1. Derece olarak korunması gerektiğine karar vermiştir.

Ders alınacak bir başka husus ise; Batı Anadolu’da, Ege’de çok önemli bir Antik Kentin, Erythrai’nin Arkeolojik Sit Alanının, tarihçilere, tarih ve arkeoloji kitapları yazan avukatlarına ve kültür mirasının korunması ile görevli sorumlu kurumlara karşı/rağmen Mimarlar Odası tarafından dava açılarak korunabilmiş olmasıdır. Erythrai Antik Kenti yapılaşma talanından yargı yoluyla kurtarılmıştır.

Hasan Topal

(Erythrai Davası Döneminde Mimarlar Odası İzmir Şubesi Yönetim Kurulu Üyesi)

18 Ağustos 2020