CUMHURİYETİN TANIĞI OLAN BİR ENDÜSTRİ MİRASININ KISA ÖYKÜSÜ

CUMHURİYETİN TANIĞI OLAN BİR ENDÜSTRİ MİRASININ KISA ÖYKÜSÜ

İZMİR ALSANCAK ELEKTRİK FABRİKASI

Anadolu’nun ve İzmir’in işgalden kurtarıldığı 9 Eylül 1922 sonrasında, ülke düzeyinde iktisadi kalkınma, kentlerde kentsel hizmetlerin yeterli hale getirilmesi, geliştirilmesi Cumhuriyetin kurucu kadrolarının ve kent yönetimlerinin öncelikli gündemlerindendir. Enerji ve aydınlatma bu gereksinimlerin en başında gelmektedir. İzmir kentinde de bu arayış ve çabalar önceliklidir.

İzmir’de şehre 1924 yılında Havagazı Fabrikasından elektrik verilmeye başlanmış, ancak verilen elektrik çok sınırlıdır, talebi karşılayamamaktadır.

1925 yılında yapılan bir anlaşma ile Traction Elektricite adlı Belçika şirketine İzmir’de Elektrik Üretimi ve Tramvay İşletmesi konusunda imtiyaz verilmiş, şirket 1926 yılında çalışmalarına başlamıştır.

Fabrika binası tamamlanmış, 3x6 t/h kapasiteli Kastnar Kazanları, 2x2.5 MW.lık LAMeuse Türbinler ile 2x3125 KVA gücünde ACEC Jeneratörlerin montajı yapılmış, santralın nüvesini oluşturan bu donanım ile 18.10.1929 tarihinden itibaren elektrik üretimine başlanmıştır.

Fabrikanın elektrik üretimine başlamasıyla öncelikle yakın çevresinde olmak üzere İzmir’de küçük sanayi tesisleri gelişmeye başlamış, atlı tramvaylar yerini elektrikli tramvaylara bırakmış şehirde ulaşım güçlenmeye başlamıştır. Şehrin önemli semtleri ve ana caddeleri aydınlatılmaya başlanır. Fabrika kentin iktisadi durumu ile birlikte mekânsal niteliğini ve yaşam kalitesini de olumlu yönde etkilemiştir.

İkinci Dünya Savaşı yıllarında İzmir, ihracat limanı olmasının yanı sıra endüstri gelişmeleri kapsamında sanayi üretimi şehri olarak ta büyük önem kazanmıştır. Şehrin elektrik enerjisine olan ihtiyacı sürekli olarak artmıştır. Mevcut fabrikanın ihtiyacı karşılamakta yetersiz kaldığı zamanlarda, akşamları Şarksanayi Fabrikası şehrin bazı semtlerinin, Turyağ Fabrikası Karşıyaka semtinin elektrik ihtiyacının karşılanmasında destek olmaktadırlar.

Fabrika, Resmi Gazetede 27 Temmuz 1943 tarihinde yayımlanan 'İzmir Tramvay ve Elektrik Türk Anonim Şirketi İmtiyazı ile Tesisatının Satın Alınmasına Dair Mukavelenin Tasdiki ve Bu Müessesenin İşletilmesi Hakkında Kanun' kapsamında satın alınarak, kamulaştırılmıştır. Fabrika 1944 yılında İzmir Belediyesine devredilmiştir. Kurulu gücü 5 MW olan Elektrik Fabrikasının, İzmir Belediyesi Elektrik Su Havagazı Otobüs ve Troleybüs Genel Müdürlüğü'nün (ESHOT) işletmesine geçtikten sonra 1949, 1952, 1954, 1955 yıllarında devreye alınan ek ünitelerle gücü 40 MW'a yükseltilmiştir. Fabrika, 1960'lı yıllara gelindiğinde ise İzmir'in elektrik ihtiyacını yüzde 30'unu karşılıyordu.

Fabrikada yakıt olarak Soma Linyit (Lave ve Tüvanan) kömürü kullanılmakta, bu kömür Somadan demiryolu ve kara yolu ile getirilmektedir. Santralın ham su ihtiyacı şehir şebekesinden, soğutma suyu ihtiyacı da büyük çaplı borular ile denizden sağlanmaktadır.

ESHOT'tan sonra Etibank'ın işlettiği santral, Türkiye Elektik Kurumu'nun (TEK) kurulmasından sonra ise TEK'e devredilmiştir. Fabrika, özelleştirme çalışmaları kapsamında TEK'in parçalanmasının ardından son olarak Ankara Doğal Elektrik Üretim ve Ticaret A.Ş. nin mülkiyetine geçmiştir.

Elektrik Fabrikası yapısı, İnşa edildiği dönemin endüstri yapılarına ait teknoloji özelliklerini yansıtmaktadır. Çelik kolonlar arası tuğla dolgu yüksek duvarlar, çelik çatılar ve trapez metal örtü ağırlıklı yapı malzemesidir. Erken Cumhuriyet dönemi endüstri yapılarından biri olan fabrika, inşa edildiği yıllardaki büyük boyutları ile özgün kimliğini koruyan, bu özellikleri ile ülkemizde az sayıda örneği olan bir yapıdır.

Cumhuriyetin ilk yıllarına egemen olan kurumsallaşma çabalarının, kıt kaynaklar içinde zorunlu olan kalkınmanın acele ve telaşının, gelecek için endişeler taşındığı günlerin günümüze az sayıda tanığı kalmıştır. Elektrik Fabrikası da bunlardan ve ilklerinden biridir. Fabrikada üretim 1989 yılında durmuş, tesis şebeke dışına çıkarılmıştır.

Alsancak Liman Arkası Bölgede İmar Planı Çalışmaları

1996 yılı başlarında İzmir Büyükşehir Belediyesi Alsancak Limanı, Demiryolu, Meles Çayının sınırlandırdığı ve Liman Arkası Bölge olarak tanımlanan bölgeyi kapsayan İmar Planlarını hazırlamıştır. Plan kararında alanın bütünü MİA Merkezi İş Alanı (Ticaret-Turizm-Konut vb.) işlevlere ayrılmış ve yoğunluk değerleri de 2.5, 3 Emsal olarak belirlenmiştir.

Önerilen İmar Planında alanın tamamının Ticaret-Turizm-Konut işlevleri ile yapılaşması hedeflenirken, planın genel yaklaşımı boş bir arazi parçası planlanıyormuşçasına, bölgede yer alan eski endüstri binaları ve sivil mimarlık örneği binalar ve ağaçlara dair hiçbir koruma kaygısı taşınmıyor olması ilginçtir.

Diğer yandan aynı yıllarda İzmir Büyükşehir Belediyesi mülkiyetinde bulunan Havagazı Fabrikasında başta Gazometre Tankları olmak üzere yıkım söküm işlerine başlandığı ve alanın Otobüs depo alanı olarak kullanılmaya başlandığı izlenmektedir.

Bu gelişmeler üzerine, hazırlanmış olan İmar Planı Mimarlar Odası İzmir Şubesi tarafından incelenmiş, planda alanın bütünü kapsayan Ticaret-Turizm-Konut taraması dışında planlama alanında bulunan endüstri yapılarına dair bir duyarlılık ve karar görülememiştir.

Yapılan değerlendirme sonucunda;  İzmir Kent Tarihi ve kentin iktisadi ve mekânsal gelişmesi sürecinde  çok önemli olan ve o günlerde henüz bir bölümünde üretim faaliyeti sürmekte olan SÜMERBANK FABRİKASI, ELEKTRİK FABRİKASI, HAVAGAZI FABRİKASI, ŞARK SANAYİ FABRİKASI, DDY ATELYELERİ ve bu işletmelere yakın Sivil Mimarlık Örneği Konut binalarının Kültür Mirası olarak tescilli olup olmadığının İzmir 1 Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kuruluna sorulması, tescilli değiller ise tescillerinin yapılması talebinde bulunulmasına karar verilmiştir.

Karar uyarınca Mimarlar Odası İzmir Şubesi tarafından 18 Mart 1996 tarih 04/139 sayılı yazı ile;  öncelikle yapılmakta olan yıkım işlemleri dikkate alınarak Havagazı Fabrikasının Korunması gerekli Kültür Varlığı olarak tescilli olup olmadığı İzmir 1 Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Kuruluna sorulmuş, Tescil Kararının bir örneği talep edilmiştir.

Mimarlar odası İzmir Şubesinin bu talebi üzerine, İzmir 1 Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu alan bütününde tespit ve tescil çalışması başlatmıştır.

Koruma Kurulu çalışmasını tamamlamış ve 8 Ocak 1998 tarihli toplantısında 7003 sayılı Kararı ile; HAVAGAZI FABRİKASI (1860), ELEKTRİK FABRİKASI (1928), SÜMERBANK FABRİKASI, ŞARKSANAYİ FABRİKASI (1885) Sanayi Yapılarını Korunması Gerekli Kültür Varlığı olarak Tescil etmiştir.

Koruma Kurulu aynı tarih ve sayılı toplantı kararında alanda bulunan birçok sivil mimarlık örneği yapıyı da Korunması Gerekli Kültür Varlığı olarak Tescil etmiş ve bazı ağaç ve ağaç gruplarını da Korunması Gerekli Doğal Varlık olarak Tescil etmiştir.

İzmir 1 Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu 08.01.1998 tarih 7003 numaralı kararında bölgedeki eski endüstri yapıları için; 19. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren pek çoğu tek yada çok uluslu yabancı şirketler tarafından inşa edilerek faaliyete geçirilen ve makine sanayiindeki gelişmelerin paralelinde bu bölgede giderek yoğunlaşması sonucunda asırlarca Anadolunun bir antreposu olarak sadece güçlü bir ticaret+liman şehri görüntüsünü sürdüren İzmir ve Ege Bölgesinde, sanayinin gelişmesinde çok önemli rol oynadığı görülen, ancak bu gün işlevlerini yitirmiş olan,…. sanayi, ticaret, yaşam biçimi, sosyal yapı, yerleşme, teknik düzey ve gelişimi açısından tarihi bir süreci yansıtmaları nedeniyle tarihi belge niteliği, ..teknik önemi birlikte göz önünde tutulduğunda gelecek kuşaklara iletilmesi gerekli yapılardan olduğuna….denmektedir. Kurul Kararı 21.01.1998 tarih 110 sayılı yazıyla dağıtılmıştır.

İzmir Büyükşehir Belediyesinin Tescil Kararının İptali İçin Dava Açması

İzmir 1 Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulunun Liman Arkası Bölgede bulunan eski endüstri yapılarını, sivil mimarlık örneği yapıları Korunması Gerekli Kültür Varlığı olarak tescil etmiş olduğu 08.01.1998 tarih 7003 numaralı kararının iptali ve yürütmesinin durdurulması için İzmir Büyükşehir Belediyesi İzmir 2. İdare Mahkemesinde 1998/93 Esas no.  ile dava açmıştır.

Dava sürecinde Mahkeme tarafından alanda bilirkişi incelemesi yaptırılmıştır. Bilirkişi raporunda da alanda bulunan,  Eski Endüstri yapılarının ve bazı sivil mimarlık örneği yapıların Kültür Varlığı olarak tescili kararı uygun ve doğru bulunmaktadır.

İzmir 2. İdare Mahkemesi bilirkişi raporunu dayanak alarak 14.10.1998 tarihinde İzmir Büyükşehir Belediyesinin iptal talebini reddetmiş, Kültür Varlığı olarak yapılmış Tescil işlemlerinin hukuka ve kamu yararına uygun olduğuna karar vermiştir. Alsancak Liman Arkası bölgede yer alan eski Endüstri yapıları ve bazı Sivil Mimarlık örneği yapılar Mahkemenin bu kararı ile tamamen yıkılmaktan kurtulmuşlardır. İBŞB tarafından yapılan İmar Planı ise uygulanamaz hale gelmiş ve geçersiz kalmıştır. Mimarlar odası 16.12.1998 tarih, 926 sayılı yazı ile Belediyeden Liman Arkası Bölgede tescil kararlarını veri olarak dikkate alan yeni bir İmar Planı Revizyonu yapılmasını talep etmiştir.

Ancak yaklaşık 2 yılı kapsayan tespit, tescil çalışmaları sürecinde gerek Elektrik Fabrikasında, Gerek Havagazı Fabrikasında ve gerekse diğer endüstri yapılarında çok büyük tahribatlar yapılmıştır. Elektrik Fabrikasının bazı çelik kolonları kesilmiş, duvarları yıkılmış, iç donanımları yağmalanmış ya da başka yerlere taşınmıştır. Havagazı Fabrikasında da aynı şekilde çok büyük yıkımlar yapılmış, gazometre tankları, fabrikanın ekipman ve iç donanımları sökülmüş, yok edilmişlerdir.

Mimarlar Odası İzmir Şubesi 1999 Mart ayında yapılacak Yerel Yönetim Seçimleri öncesi Büyükşehir Belediye Başkan adaylarına İzmir Alsancak Elektrik Fabrikası hakkında hazırlamış olduğu raporu vermiş, adaylara seçildikleri takdirde Elektrik Fabrikasını kentin kültürel yaşamına katmalarını önermiştir.

İzmir Yeni Kent Merkezi İmar Planı ve Eski Endüstri Yapıları

Mart 1999 yerel seçimlerinde Ahmet Piriştina Büyükşehir Belediye Başkanı olarak seçilmiştir. Bu dönemde kentin planlı gelişmesi politikası uygulamalara egemen kılınmıştır. Kültür Varlığı olarak tescilli yapıların ve alanların korunması özenle ele alınmış, eski endüstri yapılarının yoğun olarak bulunduğu Alsancak Liman Arkası, Salhane, Turan bölgelerini kapsayan 550 ha. alan için ‘’İzmir Liman Bölgesi Kentsel Tasarım Uluslararası Fikir Yarışması’’ düzenlenmiştir.

Yarışmaya farklı ülkelerden 150 ye yakın proje katılmış, dünyanın farklı ülkelerinden tasarımcılar İzmir’e dair fikirler geliştirmişlerdir. Yarışma alanında bulunan ve kentin mekânsal gelişmesinde ve tarihinde önemli roller üstlenmiş eski endüstri yapılarının nasıl yeniden kent yaşamına katılabileceğine dair öneriler üretilmiştir.

Yarışmaya katılan önerilerin kavramsal yaklaşımları ve önermelerinden yararlanarak İzmir Yeni Kent Merkezi Nazım İmar Planı ve Uygulama İmar Planları hazırlanmıştır.

   

Yarışma sonucu seçilen projelerin fikirlerinden yararlanılarak hazırlanmış olan Nazım İmar planında Liman Arkası bölgede bulunan Elektrik Fabrikası, Havagazı Fabrikası ve Sümerbank fabrikası korunacak yapılar olarak belirlenmiştir. Her üç eski endüstri yapısının bulunduğu alana da Özel Proje Alanı ve Kültürel Kullanım İşlevi getirilmiştir. Uygulama İmar Planlarında da bu kararlar sürdürülmektedir.

2002-2003 yıllarında İzmir Büyükşehir Belediyesi Elektrik Fabrikasını, İmar Planında ayrılmış olan kullanım amacı doğrultusunda Kültürel tesis olarak restorasyonunu yapıp kentlinin kullanımına sunmak üzere, yazı ile  sahibi olan kurumdan Belediyeye tahsisini/devrini talep etmiştir. İlgili kurum yazılı yanıtında, kendisinin ihtiyacı olduğunu belirterek belediyenin devir/tahsis talebini reddetmiştir.

Elektrik Fabrikasının sahibi olan Ankara Doğal Elektrik Üretim ve Ticaret A.Ş. 2008-2009 yıllarında Fabrika alanına, ihtiyacı olduğu gerekçesi ile büyük Trafo binaları yapmıştır.

Sonraki Yıllarda ise Alsancak Elektrik Fabrikası ve alanı Özelleştirme kapsamına alınarak Hazine ve Maliye Bakanlığı Özelleştirme İdaresi Başkanlığı tarafından satış için ihale hazırlıklarına başlanmıştır.

İzmir Alsancak Elektrik Fabrikası Hakkında Öneri ve Etkinlikler

İzmir Alsancak Eski Elektrik Fabrikası ve alanının Özelleştirme İdaresince satışa çıkarılacak olması, 2017-2018-2019 yıllarında kentte bulunan akademik meslek kuruluşları başta olmak üzere, mimarlar, kent plancıları, avukatlar ve pek çok disiplinden duyarlı kentlinin tepkisi ile karşılanmış, satışın iptal edilmesine yönelik kampanyalar başlatılmış, paneller ve basın toplantıları düzenlenmiştir. Fabrikanın kamu mülkiyetinde kalması ve kentin kültürel mekan gereksinimini karşılamak üzere kamuya açık ve kültürel amaçlı olarak işlevlendirilmesi talebi kamu oyuna ve ilgili kurumlara iletilmiştir.

Kentin sosyal, kültürel, teknik, mekânsal hafızasının tanıklarından olan yapının yenilikçi ve yaratıcı fikirler ile restorasyonunun yapılarak kent yaşamına katılması ve sürecin katılımcı bir anlayışla yönetilmesi ortak beklenti olmuştur.

Mimarlar Odası İzmir Şubesi ‘’Elektrik Fabrikası Ne Olmak İster’’ konulu mimarlık öğrencileri arasında bir fikir yarışması düzenlemiştir. Endüstri mirası yapıların yeniden işlevlendirilmesi aşamasında kültürel kullanım asıl olmak üzere yaratıcı fikirlerin elde edilmesi bağlamında yarışmanın önemli bir kademe olduğu söylenebilir. Yarışma Mayıs 2019 da sonuçlanacaktır.

Elektrik Fabrikasının Özelleştirme Yöntemiyle Satılması

Özetlenen öneri, talep ve istemler sürerken Hazine ve Maliye Bakanlığı Özelleştirme İdaresi Başkanlığı İzmir Alsancak Elektrik Fabrikasının satışı için 16 Nisan 2019 Tarihinde ihaleye çıkma kararı almıştır.

31 Mart 2019 tarihinde yapılan yerel seçimler sonucu İzmir Büyükşehir Belediye Başkanlığına Tunç Soyer seçilmiştir. Soyer yerel seçimler öncesi kentliye sunduğu proğramında Elektrik Fabrikasının kentin kültürel kullanımına sunulması doğrultusunda görüş belirtmiştir. Göreve başladıktan sonra İBŞB Meclisinin ilk toplantısında Elektrik Fabrikası Satış ihalesine katılma kararı alınmıştır. Bu karar doğrultusunda İhaleye İBŞB de katılmış, ihale sonunda İzmir Alsancak Elektrik Fabrikasını İzmir Büyükşehir Belediyesi 35.000.000 TL. bedel ile (otuz beş milyon lira) satın almıştır.

Fabrikanın İBŞB tarafından satın alınması ve yeniden kamunun mülkiyetinde kalmasının sağlanmış olması kentli duyarlı aktörler tarafından olumlu bulunmuş, hızla restorasyonu yapılarak kente kazandırılması beklentisi İBŞB ne yansıtılmıştır.

Bir Kamu Kurumu olan İzmir Belediyesinin mülkü olan Elektrik Fabrikası, yasa düzenlemesi ile bir Kamu İktisadi Teşekkülü olan Türkiye Elektrik Kurumuna (TEK) geçmiş. Türkiye Elektrik Kurumunun parçalanması sonunda özelleştirme politikaları ve uygulamaları kapsamında son olarak Ankara Doğal Elektrik Üretim ve Ticaret A.Ş. nin mülkü olmuş ve özelleştirme satışı sonunda da 35 milyon liraya yeniden İzmir Büyükşehir Belediyesinin mülkü olmuştur.

Bir başka ifadeyle; yarım yüzyıl önce İzmir Belediyesinin mülkiyetinde olan Alsancak Elektrik Fabrikası yarım yüzyıl sonra yeniden İzmir Büyükşehir Belediyesi mülkiyetine geçmiştir.

İnşa edildiği dönemin endüstri yapısı teknolojisi özelliklerini ve mekan kurgusunu yansıtan, işletmede kaldığı yıllar boyunca kentin iktisadi, sosyal, kültürel ve mekansal gelişmesinde önemli rolü olan ve yaklaşık çeyrek yüzyıldır kentin tartışma gündeminde yer alan Alsancak Elektrik Fabrikası hakkında, Mimarlar Odasının 1999 yılında yapmış olduğu, kamu elinde ve kamunun kullanımına açık kültürel amaçla işlevlendirilmesi önerisi yirmi yıl sonra gerçekleşmiştir denebilir.  20 Nisan 2019

Hasan Topal – Mimar

Kaynakça:  1-TEK.  İzmir Termik ve Gaz Türbinleri. Yayın No:1

                    2-Hasan Topal-Cumhuriyetin Bir Tanığı Alsancak Elektrik Fabrikası-1999